شما حتما مثال از دل برود هر آنکه از دیده برفت را شنیده اید که کنایه از بی‌وفایی است که گویا این مثال ریشه علمی هم دارد. پژوهش‌های بی‌شمار نشان داده‌اند آنچه دیده‌ایم ساده‌تر و سریع‌تر از آنچه می‌شنویم در خاطرمان می‌ماند. آنچه می‌بینیم در ذهن نقش می‌بندد، که این همان چشم ذهن یا حافظه دیداری است که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت.
حافظه دیداری چیست؟
حافظه دیداری یا بصری به‌معنی یادآوری چیزهایی است که به‌طور عینی دیده‌ایم. به‌لطف حافظه دیداری است که می‌توانیم چیزها را در لحظه تجسم کنیم بدون اینکه نمونه واقعی آنها را ببینیم. وقتی چیزی را می‌بینیم، می‌توانیم بدون نیاز به قوه تخیل آن را به خاطر بسپاریم. بعدتر، با شنیدن نام آن، بدون زحمت، آن شیء در ذهنمان نقش می‌بندد.
حافظه دیداری یکی از عناصر اصلی یادگیری است. حافظه دیداری ضعیف ممکن است تأثیر شگرفی بر توان یادگیری و تحصیل افراد داشته باشد.
حافظه دیداری کوتاه‌مدت و بلندمدت
حافظه بصری کوتاه‌مدت برای به‌یادسپاری چیزهایی است که در لحظه می‌بینیم. از آن به روش‌های مختلفی استفاده می‌کنیم: کپی‌کردن مطلبی از صفحه‌ای به صفحه دیگر، تجسم خودمان در حال انجام مراحل کاری، یا به‌ذهن‌سپردن رقم یا نامی که باید فوری از آن استفاده کنیم.
حافظه دیداری کوتاه‌مدت مسیر آغازین شکل‌گیری حافظه بلندمدت است. اگر مفاهیم در حافظه کوتاه‌مدت به‌اندازه کافی تکرار شوند یا بار عاطفی داشته باشند، در خاطر می‌مانند و به حافظه بلندمدت تبدیل می‌شوند. حافظه بصری بلندمدت حافظه دیداری به‌جامانده از گذشته است. ما پیوسته در حال استفاده از حافظه دیداری بلندمدت هستیم، حتی اگر متوجه نباشیم.
حافظه دیداری با حافظه فضایی (Spatial) و توانایی ثبات فرم دیداری در ارتباط است. حافظه فضایی به ذخیره‌سازی داده‌های مربوط به مکان اشیا یا وقوع رویدادها اشاره دارد. توانایی ثبات فرم دیداری نوع خاصی از حافظه دیداری است که به توانایی ما در تجسم اشیای سه‌بعدی در حال حرکت و چرخش در فضا اشاره دارد.
به‌طور کلی، وقتی صحبت از حافظه دیداری می‌شود، ممکن است به هریک از این سه مفهوم اشاره شود.
نقش حافظه دیداری در آموزش و یادگیری
حافظه دیداری کوتاه‌مدت و بلندمدت تأثیر چشمگیری در آموزش و تحصیل دارند. در ابتدایی‌ترین گام، حافظه دیداری خواندن و نوشتن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد:
هنگام خواندن، برای پیونددادن واژه‌ها با معنی‌شان، از حافظه دیداری استفاده می‌کنیم. این کار را با تجسم تصویر واژه‌ها انجام می‌دهیم. البته این رویه درمورد واژه‌های غیرانتزاعی صدق می‌کند. واژه‌های انتزاعی در بخش دیگری از مغز پردازش می‌شوند.
هنگام نوشتن، برای به‌یادآوردن شکل حروفی که می‌خواهیم بنویسیم، به حافظه دیداری تکیه می‌کنیم. از حافظه دیداری همراه با توانایی ثبات فرم دیداری (توانایی دستکاری شکل‌ها و فرم‌ها به‌طور ذهنی و تجسم نتیجه حاصل) برای خلق آنچه می‌خواهیم بگوییم هم استفاده می‌کنیم.
هجی‌کردن کلمات هم به‌لطف یادآوری شکل کلمه و حروف ممکن می‌شود. فردی که حافظه دیداری ضعیف دارد، ممکن است حافظه شنیداری را به کار بگیرد که اثربخشی کمتری دارد.
نشانه‌های حافظه دیداری ضعیف
ضعف حافظه دیداری اغلب در کودکی و به‌ویژه دوران تحصیل خودش را نشان می‌دهد. یک یا چند نشانه از موارد زیر ممکن است در افراد با حافظه دیداری ضعیف مشاهده شود:
ضعف در هجی‌کردن؛
ضعف در درک مطلب؛
کندی در نوشتن با دست؛
ضعف در مهارت‌های ریاضی؛
دشواری در تشخیص حروف و اعداد؛
اختلاط حروف و اعداد هنگام نوشتن؛
دشواری در استفاده از ماشین‌حساب؛
ضعف در به‌یادسپاری نام یا چهره افراد؛
تنبل به‌نظرآمدن در فعالیت‌های نوشتاری؛
خواندن با صدای بلند (اغلب با هدف به‌خاطر سپردن)؛
دشواری در به‌یادسپاری مسیرها یا واژه‌ها حتی بلافاصله پس از خواندن آنها.
تکنیک‌هایی برای تقویت حافظه دیداری
مانند هر مهارت دیگری، حافظه دیداری نیز به روش‌های مختلف تقویت می‌شود. بهبود حافظه دیداری در بهبود وضعیت تحصیلی و همچنین زندگی فرد مؤثر است. تقویت حافظه دیداری بار شناختی بسیاری از کارها و وظایف را کاهش می‌دهد.
همین حالا اگر بگویم «صندلی»، تصویر آن به ذهنتان می‌آید، بی هیچ زحمتی، بدون اینکه به حافظه‌تان فشار بیاورید. اگر بگویم «خوش‌حالی» چطور؟ خوش‌حالی مفهومی انتزاعی و شخصی است؛ بنابراین ذهن بر مبنای خاطرات پیشین ما از خوش‌حالی، تصویری برای آن خلق می‌کند. هر واژه‌ای واکنشی در ذهن خلق می‌کند.
در ذهن آنها که پیش‌زمینه‌ای دراین‌باره نداشته‌اند، پرسش «حافظه دیداری چیست» یک علامت سؤال بزرگ خلق می‌کند. احتمالا پس از پایان این مطلب و به‌لطف حافظه دیداری‌تان در برابر این پرسش، خاطراتی شامل صندلی و خوش‌حالی به ذهنتان متبادر می‌شود. این روش برای درک مطلب و به‌خاطرسپاری آنها نمونه‌ای از تکنیک‌های تقویت حافظه دیداری است.
۱. تکنیک به‌خاطرسپاری چهره
مهم‌ترین دلیل فراموشی چهره آدم‌ها بی‌توجهی و نداشتن تمرکز در دیدار اول است. راه بهخاطرسپردن چهره آدم‌ها شناسایی دلیل اهمیت آن فرد برای شماست.
با ایجاد پیوند بین افرادی که می‌بینید و یک مفهوم ذهنی مرتبط، می‌توانید حافظه دیداری‌تان را قوی‌تر کنید؛ مثلا وقتی همکار بخش آی‌تی را می‌بینید می‌توانید لقب «آقای ربات» را به او بدهید! روش دیگر نگاه‌کردن به چهره‌ها با تمرکز بر جزئیات است. با توجه‌کردن به ویژگی‌های خاصی (مثل گوش‌ها، چشم‌ها، بینی یا پیشانی)، به‌یادسپردن چهره ساده‌تر می‌شود.
۲. تکنیک به‌خاطرسپاری نام‌ها
بهخاطرسپردن نام‌ها با ترکیب حافظه دیداری و شنیداری ممکن می‌شود. حتی اگر نام فرد تصویری در ذهنتان خلق نکند، سرانجام نوشته آن نام به ذهنتان خطور می‌کند. هرچند به چشم نمی‌آید؛ اما این فرایند زمان‌بر است! بهترین کار پیونددادن نام‌ها با تصاویر ذهنی است.
تصویر ذهنی می‌تواند معنی و مفهوم آن نام باشد (مثل پیونددادن تصویر گل مریم با خانمی به‌نام مریم) یا نخستین تصویری که با فکرکردن به آن نام به ذهنتان خطور می‌کند (مثل پیونددادن تخت‌جمشید با نام آقای جمشیدی). مهم نیست پیوندتان مهمل و پوچ باشد، هرچه پیوند جالب‌تر باشد، به‌یادآوری آسان‌تر می‌شود.
۳. تکنیک به‌خاطرسپاری مکان‌ها
پیش آمده که فراموش کنید خودروتان را کجا پارک کرده‌اید؟ برای اینکه دیگر چنین اتفاقی نیفتد، باید محل موردنظر را با تصاویر ذهنی مربوط به محیط اطراف پیوند دهید؛ مثلا اگر در نزدیکی سطل‌زباله‌ای پارک کردید که یک تابلوی راهنمایی هم در نزدیکی آن است، می‌توانید تجسم کنید تابلو دماغش را به‌خاطر بوی بد سطل‌زباله گرفته است!
۴. شیوه لوکی
دقیقا نمی‌توان گفت این روشی برای تقویت حافظه دیداری است یا روشی برای بهره‌گیری اثربخش از آن! به هر حال، به‌کارگیری بیشتر حافظه دیداری باعث تقویت آن می‌شود. شیوه لوکی (Method of Loci)، که به سفر حافظه، قصر حافظه یا کاخ ذهنی معروف است، تکنیکی است برای بهره‌گیری از حافظه دیداری با هدف بهخاطرسپردن داده‌ها.
در این روش، نخست باید خودتان را در محیطی آشنا تصور کنید. در حالی که در فضای ذهنی‌تان پیش می‌روید، از اشيای مختلف برای به‌یادآوردن اطلاعاتی خاص استفاده می‌کنید؛ مثلا تصویر تخت‌جمشید روی میز کارتان احتمالا در به‌یادآوردن نام آقای جمشیدی که ۲ هفته پیش برای چند دقیقه‌ای ملاقاتش کردید کمک می‌کند.
بهره‌گیری از حافظه دیداری در فرایند یادگیری
روشن است که استفاده از برخی ابزار یادگیری دیداری برای تجسم بهتر به اثربخشی بیشتر حافظه دیداری در یادگیری کمک می‌کند. استفاده از ابزارهای بصری برای ارائه اطلاعات مهم نقش پررنگی در ماندگاری این داده‌ها در حافظه بلندمدت دارد. منتها وقتی با داده‌هایی سروکار داریم که نمود دیداری روشنی ندارند چه کنیم؟ چطور برای این مفاهیم عناصر دیداری بسازیم؟
چه در جایگاه مربی و چه در جایگاه خودآموز، می‌توانید از این روش بهره بگیرید.
بر مبنای پژوهش‌های مختلف، گام‌های زیر به شما توصیه می‌شود:
۱. بخش‌بندی کنید
فرقی نمی‌کند موضوع چه باشد؛ آن را در روندی گام‌به‌گام به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کنید. بخش‌بندیِ گام‌به‌گام دنبال‌کردن موضوع را ساده‌تر می‌کند. شاید درباره همه موضوعات صدق نکند؛ اما در بیشتر مواقع، داده‌های جدید وقتی شکسته می‌شوند راحت‌تر به خاطر سپرده می‌شوند.
۲. درباره تکنیک به مخاطب توضیح دهید
برای او روشن کنید که می‌تواند با این ترفند اطلاعات را بهتر و ساده‌تر به‌خاطر بسپارد. از او بخواهید مکانی آشنا را انتخاب و تصور کند در حال گشت‌زنی در آن است. سپس بین اشیا و اقلام خاص (مواردی که از نظر ذهنی برای فرد قابلیت ایجاد پیوند را داشته باشند) در مسیرش و هریک از گام‌های مطرح‌شده پیوندی ذهنی ایجاد کند (تکنیک کاخ حافظه).
۳. از مخاطب بخواهید تمرین کند
لازم نیست هر روز این کار را انجام دهد؛ اما به‌کارگیری منظم قوه تجسم و تصویرسازی توانایی بهخاطرسپردن اطلاعات را تقویت می‌کند. به‌علاوه، مهارت آنها در استفاده از تکنیک کاخ حافظه بهبود می‌یابد. موضوع بحث ویژگی‌های محصولی نو باشد یا آموزش فنون برقراری ارتباط، روش‌های آزمون‌پس‌داده‌ای برای تقویت حافظه دیداری و بهره‌گیری از آن در فرایند یادگیری وجود دارند. با بهره‌گیری از این تکنیک‌ها در روند یادگیری می‌توانید توانایی یادآوری اطلاعات ارزشمند را در هنگام لزوم افزایش دهید.